Liefde en lust prikkelen twee verschillende delen van het brein, maar die gebieden liggen wel vlak bij elkaar. Dat blijkt uit een onderzoek waarvan de resultaten werden gepubliceerd in The Journal of Sexual Medicine (februari 2012).
Jim Pfaus en zijn collega’s analyseerden de resultaten van twintig onderzoeken. In die onderzoeken werd gemeten welke delen van het brein geactiveerd werden wanneer deelnemers naar bepaalde foto’s keken. Sommige foto’s waren seksueel getint, op andere foto’s stonden dierbaren.
Wat bleek? Liefde en lust worden in verschillende delen van het striatum (deel van de voorhersenen) geactiveerd. Wanneer wij seksueel getinte foto’s zien, wordt het deel actief dat gaat over ons seksueel verlangen. Dit is interessant genoeg ook het deel dat actief wordt bij het zien van lekker eten. Een ander deel van het striatum wordt actief wanneer wij foto’s zien van dierbaren. Dit deel gaat volgens de onderzoekers over onze gevoelens van liefde.
Opvallend genoeg komt het deel van de hersenen dat bij liefde actief is, ook in actie bij verslavingen. Pfaus meent dat hier een goede reden voor is: liefde is volgens hem een gewoonte die gevormd wordt wanneer verlangens naar prettige dingen zoals seks en eten beloond worden. ‘Het werkt op dezelfde manier in het brein als wanneer mensen verslaafd raken aan drugs.’
Liefde als prettige verslaving… ontsproten aan goede seks, een lekkere maaltijd en andere genoegens waarmee de ander ons regelmatig verblijdt. Dat raakt ongetwijfeld aan één of andere waarheid, maar het klinkt tegelijk zo hopeloos egocentrisch en instinctief dat het begint te knagen.
Alles hangt natuurlijk af van wat wij onder liefde verstaan. Persoonlijk stel ik mij bij de liefde graag meer voor dan alleen een vast gevoel dat ontstaat wanneer prettige ervaringen zich herhalen. Ik vraag mij ook af of seks werkelijk in staat is de liefde te ontbranden. Goede seks zal ongetwijfeld helpen in het versterken van onze positieve emoties tegenover de ander, zeker wanneer de goede seks zich regelmatig herhaalt. Maar liefde? Meer dan dat seks tot liefde leidt, zou ik zeggen dat seks de liefde keihard nodig heeft om niet te ontaarden in een vreselijk fenomeen. En juist omdat die liefde zo nodig is, kon goede seks er weleens een stuk verhevener uitzien dan uit de bedrading in ons hoofd kan worden afgeleid.
De mens steekt niet bepaald eenvoudig in elkaar wanneer het om de relatie tussen seks en liefde gaat. Seks speelt een belangrijke rol in het onderhouden en bevestigen van de relatie tussen twee levenspartners. Maar wat wil het geval? Terwijl de meeste geliefden graag zien dat hun seksuele relatie een exclusief karakter draagt, blijkt niets zo losbandig te zijn als ons vermogen om seksueel geprikkeld te raken. In potentie kan iedere erotische gedachte of verschijning onze lustgevoelens opwekken. Eén van de krachtigste manieren om onze exclusieve relatie met de ander te bevestigen, blijkt dus gebaseerd te zijn op een vermogen dat in staat is zich te verlustigen aan alles en iedereen. Ga er maar aan staan!
En dan is er ook nog het verschil tussen lange-termijn en korte-termijn. Liefde wil graag investeren in een duurzame vertrouwensrelatie die gekenmerkt wordt door onvoorwaardelijke zorg en waardering voor de ander. Seks daarentegen is net als de eetlust: zij komt en gaat, al naar gelang de behoefte. Wat te doen wanneer in een lange-termijn relatie deze korte-termijn behoefte onvoldoende bevredigd wordt? De liefde ziet het liefst dat de seksuele behoefte zich te allen tijde onderwerpt aan het lange-termijn belang van de vertrouwensrelatie. De seksuele behoefte voelt daar maar weinig voor en wil maar één ding: op korte termijn bevredigd worden.
Deze spanning tussen lange-termijn en korte-termijn komt maar al te vaak voor in relaties tussen twee levenspartners. Feit blijft echter, dat seks in lange-termijn relaties nu eenmaal het beste functioneert wanneer beiden ervan overtuigd zijn dat de één de ander is toegewijd. Zelfs ons brein laat zien, zo blijkt uit het onderzoek van Pfaus, dat bij gevoelens van liefde ook het hersendeel actiever is dat gaat over binding en trouw aan één partner. Twijfel van de ene sekspartner aan de trouw van de ander kan dan ook het begin van het einde zijn in een liefdesrelatie.
Waarom is het toch zo lastig om het stillen van onze seksuele honger los te koppelen van de liefde? Zou dat de zaak niet een stuk eenvoudiger maken? Waarom verbinden wij ontrouw op seksueel terrein zo gemakkelijk aan ontrouw in de liefde? Omdat seks, in het bijzonder de geslachtsgemeenschap, één van de krachtigste manieren vormt waarop wij onze liefde voor onze levenspartner kenbaar kunnen maken. En waarom is dat zo? Omdat seks en liefde iets gemeenschappelijk hebben waar de hele blauwdruk van de mens op is afgestemd: onvoorwaardelijke toewijding en overgave.
De kwaliteit van een seksuele relatie neemt toe naarmate de één zich meer aan de ander kan overgeven. Om van seks te genieten moet men namelijk kunnen ontspannen. Dat vraagt om overgave. En wanneer ben ik in staat mij over te geven in het bijzijn van de ander? Wanneer ik mij bij die ander veilig voel. Dat wil zeggen: wanneer ik ervan overtuigd ben dat die ander niet alleen uit is op het bevredigen van de eigen behoeften, maar in alles (ook) mijn welzijn en geluk voor ogen heeft. Overgave áán de ander vereist dus toewijding ván de ander. En hoe langduriger en onvoorwaardelijker deze toewijding is, en hoe meer zij zich niet alleen op seksueel terrein maar ook op andere terreinen van het leven uit, hoe geloofwaardiger en waardevoller zij is.
Hoe noemen wij zo’n houding waarin men het welzijn en geluk van de ander zoekt? Liefde. Niet liefde in de vorm van een gevoel dat ontstaat wanneer iemand regelmatig onze behoeften bevredigt, maar liefde waarin wij boven onszelf uitstijgen in onze aandacht en waardering voor de ander. De waarde van seks is onverbrekelijk verbonden met de waarde van deze laatste liefde. En het ene versterkt het andere. Wederzijdse liefde leidt tot de meest bevredigende vorm van seks doordat beiden kunnen vertrouwen op de overgave en toewijding van de ander. Omgekeerd vormt seks één van de krachtigste manieren om onze overgave en toewijding aan de ander uit te drukken. Met name in de geslachtsgemeenschap. Daar komen geest en lichaam samen in een daad die wat intimiteit betreft nauwelijks te overtreffen valt op aarde. Wil men die twee, seks en liefde, toch van elkaar scheiden, dan brengt dat onvermijdelijk kosten met zich mee. Seks, en met name de geslachtsgemeenschap, kan dan omslaan in een ongeëvenaarde daad van eenzaamheid.
Wat gebeurt er wanneer ik genoegen neem met een relatie waarin het mij vooral te doen is om de seks? Kennelijk heb ik dan voldoende vertrouwen in de ander om mij aan die ander over te kunnen geven. Tegelijk ben ik bereid mijzelf over te geven aan iemand die niet veel verder wil gaan dan genoegen beleven aan mijn lichaam. De toewijding van de ander is tot een minimum gereduceerd, zoals ik zelf ook mijn toewijding aan die ander heb geminimaliseerd. Seks betekent hier al snel zelfbevrediging met behulp van de ander. Ik ben een lustobject voor de ander geworden en kan maar beter niet meer willen zijn dan dat. Want verlang ik toch naar een relatie waarin seks de uitdrukking en bevestiging van liefde is, dan kan een diep gevoel van onbehagen mij overvallen. In plaats van dat de ander mijn waardigheid bevestigt, voel ik dan ineens hoe die ander mijn waardigheid juist ondermijnt door mij alleen als een middel te zien ter bevrediging van de eigen behoefte. Een diep besef van verlatenheid en onwaardigheid kan mij dan juist in de seksuele daad, of daarna, overvallen.
Seks gedijt op intimiteit. Is die intimiteit er niet of nauwelijks, dan kan ook seks daar maar weinig aan veranderen. Seks is namelijk nauwelijks bij machte de intimiteit zelf op te roepen. Het beste dat seks kan doen is op krachtige wijze de intimiteit te bevestigen die al tussen twee partners bestaat.
Van masturbatie tot geslachtsgemeenschap, seks is veel meer dan een fysieke daad. De reden hiervoor is de mate waarin men zich overgeeft aan de ander, al was het maar in de verbeelding. Alles wordt blootgegeven in de seksuele daad. Wie zich zo totaal overgeeft, verlangt ook een totaal antwoord van de ander: de omarming van wie ik ben, de bevestiging van mijn waardigheid, het bewijs dat die ander niet alleen wil profiteren van mijn lichaam maar mijn welzijn en geluk voor ogen heeft. Blijft zo’n antwoord uit, gaat het in de seks inderdaad alleen maar om de zelfbevrediging, dan kan het resultaat van de totale overgave precies het omgekeerde zijn van wat ik zocht. Seks kan dan het gebrek aan liefde en intimiteit in mijn leven, aan onvoorwaardelijke zorg en waardering, alleen maar bevestigen. Geen enkel genot kan mij afhelpen van de pijn die ik dan voel.
Alleen in de context van een exclusief en duurzaam verbond tussen twee levenspartners kan seks echt bevredigend zijn. We hebben geen keus; het staat in onze blauwdruk geschreven. Totale overgave vraagt om een totaal antwoord. Zo hoogstaand en alomvattend als de liefde is, zo hoogstaand en alomvattend is de seks in een mensenleven.
In de Bijbel horen seks en huwelijk daarom onlosmakelijk bij elkaar. Voor sommigen een ouderwetse, om niet te zeggen bekrompen gedachte. Bepaalde zaken trekken zich echter weinig aan van de laatste mode, en dit kon er wel eens één van zijn. Wat wij ten diepste zoeken in de seks is niet het korte-termijn perspectief van een gevulde maag, maar het lange-termijn perspectief van een liefde en trouw die geen voorwaarden stelt omdat de waarde van de ander niet vermindert.
De honger die gestild moet worden in de seks, is uiteindelijk de honger van een half wezen dat naarstig op zoek is naar de andere helft. Niet voor even, maar voor het leven. De mens, zegt Genesis 1, dat zijn er twee. En die twee, zegt Genesis 2, zullen één zijn. En dit is het verlangen van de Schepper: dat precies in de geslachtsgemeenschap, daar waar geest en lichaam samenkomen in iets dat het liefst een uitdrukking wil zijn van onvoorwaardelijke toewijding en overgave aan de ander, dat precies daar ook het gezin geboren wordt. Zonder liefde verliest de vermenigvuldiging van de mens ieder doel. Seks is er daarom niet omwille van de voortplanting, maar omwille van de liefde.
Terug naar de liefde als prettige verslaving. Bij nader inzien niet eens zo slechte benaming. Ons brein zoekt de herhaling van het goede, en liefde ís de herhaling van het goede. Liefde is het goede als gewoonte. Men heeft de smaak van het goede te pakken gekregen en nu is men eraan verslaafd geraakt. Het geluk dat men ervaart bij het zien van andermans geluk, de smaak daarvan smaakt naar meer.
Seks gedijt het beste op de liefde die is uitgegroeid tot een prettige verslaving van twee levenspartners. Goede seks hoeft niet te raden naar de toewijding van de ander, maar gedijt op de gewoonte van twee levenspartners om voortdurend op het geluk en welzijn van de ander gericht te zijn.
Precies in die context kan ook het verlangen ontstaan om de liefde te vermenigvuldigen. Geest en lichaam bundelen de krachten en brengen een nageslacht voort dat eerst opgroeit in de liefde en dan in staat is de liefde door te geven. Zo zag de Schepper de mens graag talrijk worden. En hoezeer wij de natuurlijke gang der dingen inmiddels ook kunnen reguleren met allerlei voorbehoedsmiddelen, het lichaam heeft nog altijd de neiging om dat te vermenigvuldigen wat de geest van de mens op het spoor is gekomen: onvoorwaardelijke toewijding en overgave.
Dit essay verscheen in De Nieuwe Koers 2013-2